Çocuk emeği, yasal yaşın altında istihdam edilen işgücü. Pek çok Batı ülkesinde 20. yüzyılın ilk yarısında çıkarılan yasaların etkili biçimde uygulanmasıyla, ticari tarım sektörü dışında 15 yaşın altındaki çocuk işçi oranı yok denebilecek düzeydedir. Örneğin ABD’de Adil Çalışma Koşulları Yasası’yla (1938) çalışmada en alt yaş sınırı imalat dışı sektörler için okul saatleri dışında olmak üzere 14, eyaletler arası ticari kuruluşlar için okul saatleri içinde 16, Çalışma Bakanlığı’nca tehlikeli olarak nitelendirilen işler için 18 olarak belirlenmiştir. Buna karşılık, sanayileşmenin daha geri olduğu ülkelerde taşocaklarında, madenierde, fabrikalarda, tarlalarda ve hizmet sektöründe hiHa milyonlarca çocuk çalıştırılmakta ve yedi yaşındaki çocuk işçilere bile rastlanmaktadır.
Ortadoğu’daki bazı ülkelerde çocuk emeğinin toplam işgücü içindeki oranı % 10’u aşar; Asya’nın bazı yerlerinde ve Latin Amerika’nın önemli bir bölümünde de bu oran % 2 ile 10 arasında değişir. Bu ülkelerde işe alınma ve çalışma koşullarına ilişkin yasalar ya hiç yoktur ya da sınırlıdır. Düşük gelir düzeyi ve eğitim olanaklarının yetersizliği çocuk işçi çalıştırınayı kısıtlayıcı yasal önlemleri büyük ölçüde işlemez duruma getirmiştir.
Çocuk işçi çalıştırmanın belirli bir yasal düzene bağlanması yönünde ilk adımlar 18. yüzyıl sonlarında İngiltere’de atıldı. Bu dönemde, geniş ölçekli imalattaki hızlı gelişme, madencilik alanında ve sanayi kuruluşlarında çok küçük yaşta çocukların çalıştırılmasına yol açmıştı. 1802’de yoksul çocukların çırçır fabrikalarına çırak olarak verilmesini denetim altına almak amacıyla çıkarılan ilk yasa, herhangi bir yaptırım öngörmediğinden pek etkili olamadı. 1833’te çıkarılan Fabrika Yasası işyerlerinin denetlenmesine dayalı bir sistem getirdi. Bu alanda uluslararası düzeydeki örgütlü çalışmalar 1890’da Berlin’de ilk Uluslararası Çalışma Konferansı’nın toplanmasıyla başladı. Yaş standartları konusunda belirli bir anlaşmaya varılamayan bu konferansı, benzer konferanslar ve başka uluslararası girişimler izledi. 1900′ de çocukların çalıştmlmasına ilişkin hükümlerin uluslararası plandaki çalışma yasalarının bir parçası olarak benimsenmesini sağlamak amacıyla Isviçre’nin Basel kentinde Uluslararası Çalışma Yasaları Birliği kuruldu ve 16 ülkede şubesi açıldı.
Birleşmiş Milletler’e bağlı Uluslararası Çalışma Orgütü’nün (ILO) 1960’ta 70’i aşkın üye ülkede çocuk işçilere ilişkin hukuksal durum ve uygulama konusunda yayımladığı bir rapor, tarım ve el sanatları gibi sanayi dışı iş alanlannda, çocuk işçileri korumaya yönelik önlemlerde ciddi boşluklar bulunduğunu göstermiştir. ILO’ya bağlı uzmanlar, temel iş güvencelerini içeren çalışma yasaları mn hazırlanması, çalışma yaşamının müfettişler aracılığıyla denetlenmesinin örgütlenmesi ve bu alandaki personelin eğitilmesi konusunda çeşitli ülke hükümetlerine yardımcı olmuştur. Ayrıca bölgesel konferansıarda da tarım, kömür üretimi, iç suyolları ve inşaat sektörlerinde çalışan çocuk işçilerin sorunlarına ve Ortadoğu, Asya ve Latin Amerika’da gerekli olan temel koruyucu düzenlemelere özel önem verilmektedir.
Türkiye’deki ilgili mevzuatta çocuk emeğinin tanımı yapılmamıştır. Bununla birlikte, Umumi Hıfzıssıha Kanunu’nun 173. maddesinde 12 yaşından küçüklerin çalıştırılması yasaklanmıştır. Bu yasağa karşın 12 yaşından küçük kişilerin çalıştırılması durumunda, iş güvenliği hükmüne aykırı davranılmış olması nedeniyle hizmet sözleşmesi geçersiz sayılır. İş Kanunu’nun 75. maddesine göre, çalıştırrna yasaklarının kapsamına giren çocuklarla gençler, çalışmaktan alıkonur. Ama fiilen bir hizmet ilişkisinin varlığı kabul edilerek bu durumda olan çocuklara ve gençlere, hizmet ilişkilerinin denetim makamlarınca sona erdirilmesine değin yaptıkları iş için ücret ödenmesi gerekir.
